توسعه معناییِ مفاهیم قرآن و ضوابط آن در نظر و عمل علّامه طباطبایی(ره)

جاودانگی هدایت قرآن کریم با در نظر گرفتن ظهر و بطن آن، نیازمند به روز کردن تفسیر آیات و عصری کردن آنها می باشد. لازمه این امر، مطالعه تفسیر با توجّه به توسعه نظام مند ـ و گاه از باب تغلیب تضییق معانی ـ و مفاهیم مورد نظر قرآن کریم است. مفسّران ـ بخصوص آنها که به تفسیر اجتماعی توجّه دارند ـ بیش از دیگران به موضوع توسعه معنایی و اصول منطقی آن توجّه دارند. علّامه طباطبایی(ره) در تفسیر «المیزان» با این رویکرد به توسعه معانی قرآنی نسبت به آنچه که در عصر نزول بوده و با حفظ مراد گوینده، اقدام کرده است. در این پژوهش، ما در پی شناخت نظام منطقی توسعه معنایی و روش شناسی آن در تفسیر «المیزان» هستیم. ما با روش توصیف و تحلیل به این پژوهش سامان داده ایم. علّامه طباطبایی(ره) از خود آیات قرآن و روایات متعدّد، در توسعه معنایی مدد گرفته اند و گاه کلمه ای را توسعه و گاه تضییق داده است. ایشان گاه با استفاده از قول لغویان، و گاه با مباحث ادبی و بلاغی و غالباً حول محور مَجازات، کنایات و استعاراتِ قرآنی توسعه معناییِ مفاهیم قرآن را ارائه داده است. همچنان که وی در معنای برخی آیات، بر پایه مباحث عقلی و نقلی معنایی غیر از معنای شناخته شده در زمان های پیش، برای آن آیه یا عبارت نموده اند. بنابراین ایشان در توسعه معنایی در «المیزان»، از تحلیل های علمی نیز استفاده نموده اند. همچنان که توجّه به قول سایر مفسّران در کنار عقیده خود، در این موضوع، برای مولّف بی تأثیر نبوده است. ایشان از شیوع و غلبه استعمال و عرف متشرّعین، و همچنین از تنویع معانیِ الفاظ عملاً در توسعه معنایی استفاده نموده اند. توسعه معنایی اگر چه که به لحاظ نظری در تمامی موارد مورد صراحت علّامه طباطبایی(ره) نبوده، لکن پدیده ای است که در تفسیر آیات مربوط، روش ایشان منتهی به توسعه و تغییر معنا شده است.